Fragmenti iz svakodnevnog života gej muškaraca i lezbejki u savremenoj Srbiji (2)

"Otkriće" homoseksualnih društvenih svetova je istovremeno značio da su osobe istopolne seksualne orijentacije počele da se shvataju ne kao „sebi okrenute i seksom opsednute karikature" već kao društvena bića koja, kao i svi/e ostali/e imaju svakodnevne aktivnosti, socijalne odnose, navike, osećanja, vrednosne sisteme.

Iako se nastanak sociokonstruktivističke paradigme obično vezuje za mali broj francuskih mislilaca, a pre svega za radove Mišela Fukoa (Michel Foucault) i posebno prvi deo njegove Istorije seksualnosti (Fuko 1978), (Rubin 2002, 18, 36, 39-40), genealogija istraživanja homoseksualnosti i drugih nenormativnih seksualnih izraza i praksi je duža i složenija nego što se to obično misli. Teoretičari i teoretičarke koji/e su, poput Gejl Rubin, kritični/e prema često pojednostavljenom prikazivanju razvoja ideja i radova koji su doveli do nastanka društvenog konstrukcionizma i potom kvir teorije, ne nastoje da umanje originalnost i značaj Fukoovog dela u kome je ne samo ukazao na neodrživost verovanja da je „homoseksualni identitet" postojao u svim društvima i istorijskim epohama, već je ponudio i celovitu filozofsku kritiku esencijalizma. Umesto toga, ukazujući na značaj intelektualnih tekovina iz ranijih perioda oni/e podsećaju da je osnova za nastanak ove perspektive bila uspostavljena u starijoj literaturi (Rubin 2002; up. Escoffier 1992; Boellstorf 2000; Blackwood 2002; Lapovsky Kenedy 2002) i na taj način još jednom svedoče o složenom procesu proizvodnje naučnog znanja koji se najčešće ne može opisivati linearnim i jasno omeđenim modelima. Uostalom, slične ideje o istorijski promenjivim oblicima homoseksualnog iskustva i izraza su gotovo istovremeno, a ipak nezavisno jedan od drugog razvili Fuko u Francuskoj (Faucault 1978/1976), Viks u Velikoj Britaniji (Weeks 1977) i Kac u Sjedinjenim Američkim Državama (Katz 1976). Najavljujući epistemički zaokret, njihovi radovi su predstavljali intelektualni izraz socijalnih, političkih i ekonomskih promena koje su proizvele slične rezultate na različitim mestima i kod naučnika drugačijih teorijsko-metodoloških orijentacija (Turner 2000, 67 nav. u Rubin 2002, 40). Sedamdesetih godina prošlog veka u zapadnim društvima dolazi i do sistematičnijih empirijskih istraživanja gej i lezbejskog života i zajednica. Kao jedno od prvih etnografskih istraživanja o modernoj gej populaciji u ovim društvima, njenoj kulturi i svakodnevici često se navodi knjiga antropološkinje Ester Njutn Mother Camp: Female Impersonators in America (Newton 1979/1972). Baveći se gej zajednicom profesionalnih drag kraljica u američkim urbanim centrima, ovo delo daje značajne uvide u društvenu organizaciju, radne uslove, životne navike, internu diferencijaciju i kulturu gej populacije krajem šezdesetih godina prošlog veka.

Međutim, ideje o društvenom oblikovanju seksualnosti i etnografski zasnovane radove o obrascima života osoba istopolne seksualne orijentacije nalazimo i u prethodnim decenijama (Rubin 2002). Zbog ograničenog prostora u ovom radu se ne mogu detaljnije baviti genealogijom ranih etnografskih izučavanja koja su imala poseban značaj za kasniji razvoj sociokonstruktivističke teorije seksualnosti kao i studije gej i lezbejske svakodnevice. Dovoljno je reći da su prva istraživanja načina života ove populacije vršena krajem pedesetih i tokom šezdesetih godina prošlog veka, pre svega u okviru sociologije, a potom i antropologije. Od posebnog značaja je bila Čikaška škola urbane sociologije i teorija simboličkog interakcionizma, odnosno teorija etiketiranja koja je homoseksualno ponašanje „premestila" iz polja psihologije i patologije u polje društvene devijacije. Analizirajući homoseksualnost i druge oblike društveno nedopuštene seksualnosti kao devijantno ponašanje teoretičari ove orijentacije su pokazali da ljudsku seksualnost treba izučavati analitičkim sredstvima društvenih nauka. Jer, označiti određeno ponašanje kao socijalnu devijaciju znači definisati ga kao odstupanje od društvenih normi, kao „kršenje odredbi vladajućeg tipa društvene regulacije seksualnosti" (Spasić 2000, 57). Jedan od najpoznatijih predstavnika ove teorijske orijentacije je svakako Gofman (2009/1963) koji je na primeru homoseksualnosti pokazao socijalne mehanizme putem kojih osobe i grupe postaju etiketirane, klasifikovane kao neko ko ima nedostatak, diskreditovane i izopštavane, jednom rečju, stigmatizovane. Zastupnici simboličkog interakcionizma su, osim što su njihovi radovi imali teorijsku važnost za utemeljenje ideje o društvenom konstruisanju seksualnosti, prvi pružili empirijski uvid u načine života i subkulturu savremenih urbanih zajednica organizovanih oko nenormativnih seksualnosti. Gejl Rubin (2002, 29-33) u tom smislu poseban značaj pridaje zborniku koji su uredili Ganjon i Sajmon (Gagnon and Simon 1967) koji su se posebno bavili seksualnim devijacijama, uključujući i homoseksualnost. Ovaj zbornik sadrži većinu ranih radova o etnografiji gej života u urbanim sredinama severne Amerike u periodu od sredine pedesetih do ranih šezdesetih godina prošlog veka, a koji se, između ostalog, odnose na „homoseksualne zajednice", barove kao ključnu instituciju gej društvenog života, socijalnu stratifikaciju i mobilnost ove populacije, drštveni i profesionalni položaj (ne)autovanih osoba.

Dakle, istraživanja obrazaca života osoba istopolne seksualne orijentacije su vršena i pre nego što je sociokonstruktivistička paradigma postala dominantan okvir promišljanja i analize seksualnosti. Kako ukazuje Rubin, ovi sociološki radovi u kojima nalazimo prve etnografske uvide u život savremenih gej muškaraca su, iako malobrojni, imali višestruke odjeke. Pre svega, podstakli su pojavu ranih antropoloških istraživanja gej zajednica u zapadnim društvima i uticali da sredinom sedamdesetih godina prošlog veka seksualnost postane značajan predmet istraživanja u okviru sociologije, antropologije i istorije (Rubin 2002, 35).4 Iako je jedan od problema etnografskog rada iz pedesetih i šezdesetih godina prošlog veka bio nedostatak „vremenske svesti" (isto, 33) njihov teorijski i istraživački značaj je velik i mora naći svoje mesto u intelektualnoj istoriji gej i lezbejskih studija.

Ipak, tek sa razvojem socijalkonstruktivističke paradigme, koja je omogućila nove teorijske uvide u oblasti seksualnosti i rodnih odnosa i korišćenje sofisticiranijeg analitičkog okvira, ova vrsta izučavanja je postala intenzivnija i sistematičnija. Pružajući konceptualna sredstva za razumevanje promenjivih oblika seksualnosti u samim zapadnim društava, kao i širih kulturnih varijacija, ovaj interpretativni okvir je doveo u pitanje ideju o fiksnom gej i lezbejskom identitetu (Lapovsky Kennedy 2002, 96). Takođe, iako su muški istopolni seksualni odnosi dugo uziman kao norma za sve homoseksualne prakse (Blackwood 2002, 77), postalo je jasno da teorijska promišljanja i empirijski i analitički projekti o (homo) seksualnosti nikada ne bi trebalo da budu odvojeni i nezavisni od razmatranja odnosa između seksualnog identiteta i roda i drugih relevantnih kategorija kao što su socijalni status, generacijska i etnička pripadnost, vrednosne orijentacije i opredeljenja, lična iskustva. Jer, uprkos kolektivnom iskustvu stigmatizacije i života na marginama društva, gej i lezbejski način života uvek zavisi i od mnoštva drugih subjekt pozicija i pojedinačnih životnih priča i iskustava. Ne samo da su ideje o ljubavi i intimnosti promenjive i određene različitim društvenim, kulturnim i generacijskim pripadnostima (Moor 2002, 10), već su i drugi aspekti svakodnevnih iskustava, odnosa i aktivnosti obeleženi različitostima koje postoje unutar gej i lezbejske „istosti". Na taj način su i pitanja o tome kako su određeni istopolni seksualni identiteti, zajednice i prakse shvaćeni od strane samih aktera i kako su življeni u određenom društvenim i kulturnim okolnostima dobila veći značaj u okviru društvenih nauka. Od vremena prvih etnografski zasnovanih radova dominantne teme i teorijska i istraživačka pitanja su se menjala u zavisnosti od novih društvenih, kulturnih, ekonomskih i političkih okolnosti, kao i položaja i problema sa kojima su se gej i lezbejske zajednice i pokreti susretali i koje su identifikovali kao relevantne. Jer, kako ističe Viks, novi teorijski uvidi u vezi sa seksualnošću su uvek, i neizbežno, u velikoj meri politički između ostalog i zbog toga što je podsticaj za dalja naučna promišljanja dolazio od novih društvenih pokreta koji po svom obimu i uticaju imaju globalni karakter (Weeks 2012, 249). Istraživanja gej i lezbejskog života su, u velikoj meri, bila podstaknuta pitanjima koja su ovi pokreti formulisali, ali i novim (ne)mogućnostima sa kojima su se ove osobe tokom poslednjih decenija susretale. Danas postoji već obiman i dobro dokumentovan korpus podataka i znanja o susretima, prijateljstvu, socijalnim mrežama, emotivnim vezama i zajednicama, profesionalnim i porodičnim odnosima i drugim aspektima gej i lezbejskih svakodnevnih praksi i iskustava pre svega u zapadnim društvima. Kako su zapadni pojmovi "gej" i "lezbejka" i sa njima povezani identitetski sistemi su postepeno prihvatani i u društvima i kulturama u kojima nisu postojali i koja nisu imala istoriju i političku tradiciju koja bi do njih dovela (Herdt 1997) sve su brojnija empirijska istraživanja koja, baveći se obrascima života ovih osoba u tim društvima, omogućavaju komparativnu perpsektivu (v. Herdt 1997; Schroeder 2012) i na taj način doprinose daljem promišljanju teorijskih objašnjenja seksualnosti i seksualnih identiteta i razvoju takvih eksplanatornih modela koji su stanju da obuhvate i objasne varijabilnosti, kontradikcije i različitosti u okviru globalnih procesa.

Piše: Zorica Ivanović

(NASTAVIĆE SE)

*Delovi teksta preuzeti iz knjige "Među nama"