Severnoafrikanka u narodnoj nošnji. Neidentifikovani fotograf (Francuz), oko 1880. god.

Žarana Papić

Patrijarhat

U svom izvornom i ograničenijem smislu ovaj pojam se odnosi na tip društvenog sistema u kojem dominira princip ''očinskog prava'' i isključiva kontrola nad javnim i privatnim, političkim domenom od strane starijih muškaraca unutar grupe. Ovaj tip sistema karakteriše dominacija muškaraca nad ženama, srodstvo po muškoj liniji kao osnov kontinuiteta prenošenja svojine, autoriteta, moći i privilegija među muškim srodnicima. Najizraženiji tip patrijarhalnog tipa društva bio je u starom Rimu. Žene su, kao i robovi, bili deo imanja (poseda) i bile su podredene osnovnom autoritetu, pater familiasu, koji je nad ženom i decom imao pravo života i smrti.

U okviru antropološke teorije XIX veka koja se najviše bavila srodstvom i društvenom evolucijom dominirala je kontroverza i debata između onih koji su zastupali tezu da je matrijarhat izvorni (ili praoblik) oblik društva, koji je kasnije nestao nastupom partijarhata, i onih koji su smatrali da je partijarhat prvi i jedini oblik društva.

Bahofen (Bachofen, Johann Jacob, 1815-87), glavni je zastupnik gledišta o matrijarhatu kao o prvom obliku ljudske zajednice. Švajcarski pravnik i klasicist, inspirisan svojim istraživanjem klasične mitologije razvio je teoriju evolucije sistema srodstva. On je smatrao da je rani stupanj promiskuiteta karakterisao matrijarhat ili materinsko pravo, koji je na kasnijem stupnju razvoja bio zamenjen patrilinearnim sistemom srodstva. Nastanak ovog sistema srodstva Bahofen vezuje za razvoj privatne svojine i prava očinstva kojim su muškarci hteli da svojinu kontrolišu nasleđivanjem po muškoj liniji.

Bahofen je autor knjige Matrijarhat (Das Mutterrecht, 1861) u kojoj zastupa tezu da je matrijarhat najraniji oblik Ijudskog društva. MekKlinan (McClennan) je paralelno došao do sličnih zaključaka, a Bahofen je uticao na Morgana (Lewis Henry Morgan) i Engelsa. Morgan je napisao Drevno društvo (1877) i pokušao da stvori veliku istorijsku rekonstrukciju, to jest shemu unilinearne evolucije Ijudskog društva u kojoj je patrijarhalna porodica, i to monogamnog karaktera, najviša odlika civilizacije. Svi ovi autori smatrali su da je matrijarhat raniji oblik vladavine, koji je prethodio patrijarhatu. Međutim, oni su u takvom zaključivanju doslovce poistovetili matrijarhat sa matrilinearnim računanjem srodstva, sa matrilokalnim nastanjivanjem supružnika (u porodici žene), kao i sa religioznim kultovima i kipovima ženskih boginja plodnosti. Oni su smatrali da je u toj ranoj fazi Ijudskog razvoja postojala moć i dominacija žena nad muškarcima i čitav poredak, koji su nazivali matrijarhat, kao tip društva u kojem su žene (kao izvrnuta slika u ogledalu) imale istu moć i dominaciju kakvu de kasnije imati muškarci u patrijarhalnom društvu.

	Pranje veša u Meksiku. Charles Waite, oko 1900. god.

Ova shvatanja bila su podvrgnuta ozbiljnoj kritici već početkom dvadesetog veka uporedo sa preovlađujućim distanciranjem od evolucionističkih spekulacija o razvoju ljudskog roda i društva, kritikom unilinearnog evolucionizma, i razvijanjem pravaca kao što su kulturni determinizam, difuzionizam, funkcionalizam, strukturalizam, itd, koji su bili skeptični prema globalnim, progresističkim, istorijskim rekonstrukcijama. Takođe, razvojem izučavanja sistema srodstva u antropologiji došlo se do značajnog saznanja da ni matrilinearnost, kao ni matrilokalnost nisu u direktnoj vezi sa distribucijom moći među polovima u tim društvima, i da ne vode automatski ka simetričnoj vladavini žena. Postoje mnoga antropološka svedočanstva po kojima matrilinearna društva zapravo ne moraju biti društva u kojem dominiraju žene, već da i u njima dominantnu ulogu može imati muškarac (na primer, avunkulat gde je majčin brat starešina porodice). U tom smislu, većina antropologa se slaže da direktno povezivanje matrilinearnog sistema srodstva sa matrijarhatom kao oblikom vladavine žena predstavlja neopravdani ''skok'' u zaključivanju i preterano pojednostavljenje etnografskog materijala. Činjenica da je postojao, kao dominantan, matrilinearni sistem srodstva, i činjenica da su u takvom tipu društva žene bile nezavisnije i imale značajniju ulogu, jer nije bilo striktne podele na privatno i javno (zato što je svaka ekonomija tada bila javna ekonomija) ne predstavlja dovoljan argument za tvdnju da su žene imale i svu vlast. Mit o matrijarhatu, kao o ženskom ''zlatnom dobu'' koje je nasilno srušio patrijarhat i pojava privatne svojine rezultat je maštovite interpretacije teoretičara u muški dominantnoj u svojinski orijentisanoj kulturi kao to je to bilo viktorijansko društvo (Leacock).

Mejn (A. Maine, 1861) i Vestermark (Westermarck, 1861) zastupali su suprotno gledište po kojem je izvorni i prvi Ijudski oblik društva bio patrijarhat.

Izvan antropologije, Engels (1884) i Frojd (Freud, 1913) su najpoznatiji zastupnici matrijarhalne (Engels) i patrijarhalne (Frojd) teorije o prvim oblicima Ijudskog društva. Frojd je zastupao gledište da je ljudsko društvo započelo u patrijarhalnim hordama u kojima je najstariji muškarac ili otac dominirao. Smatrao je da je patrijarhalna vlast srušena prvobitnim zločinom ubistva oca od strane sinova kako bi ostvarili svoju incestuoznu želju za seksualnim odnosom sa majkom.

	Engleska sufražetkinja. Ch. Chusseau-Flaviens, oko 1900-1919. (Na transparentu: Glasovi za žene. Sedmično jedan peni. Sir Rufus Isaacs opravdava nasilje).

Engels, sledeći Morgana, u Poreklu porodice, privatne svojine i države (1884) zastupa mišljenje da je pojavom privatne svojine u ljudskoj evoluciji došlo do rušenja matrijarhalnih društava i uspostavljanja patrijarhalnog poretka. Ovaj prevrat Engels je nazvao ''svetsko-istorijskim porazom ženskog pola'' u kojem su žene izgubile svoju autonomiju i postale robovi pre nastanka robovlasničkog društva. U skladu sa svojim evolucionističkim i istorijsko-materijalističkim gledištem Engels je rešenje ovog pitanja, to jest ''poraza žena'' video u ukidanju privatne svojine, kao, osnovnog ''generatora'' polne nejednakosti, i u pobedi radničke klase koja de u komunističkom poretku osim društvene, ekonomske nejednakosti među ljudima automatski ''ukinuti'' i polnu neravnopravnost u kojoj više neće biti dominacije muškarca nad ženom. Kao primer idealne porodice on navodi monogamnu, radničku porodicu u kojoj žena nije rob, niti ''strana u ugovoru'' kao u buržoaskom braku, već među supružnicima vlada nepomućena Ijubav, jednakost i potpuno razumevanje.

Ekonomističko tumačenje društvenih promena i njegova vera da će se sa ukidanjem privatne svojine ukinuti i polna nejednakost, zajedno sa njegovom viktorijanskom vizijom harmonične monogamije, osnovni su nedostaci Engelsovog shvatanja patrijarhata i puteva njegovog ukidanja.

Ne postoji generalno prihvaćena ili rigorozna definicija patrijarhata. U izvesnom smislu postoji čak konfuzija koja se odnosi na to da li svi privatni, javni ili politički aspekti muške dominacije nužno moraju biti prisutni kada je reč o tipu društva koji bi se mogao nazvati ''patrijarhalnim''. U jednom smislu može postojati ''očinsko pravo'' kao apsolutni autoritet muškarca u domaćem/privatnom domenu, koje se u najekstremnijim slučajevima može proširiti kao njihovo pravo nad životom i smrću žena i dece u kućnoj zajednici, češće, kao njihovo isključivo pravo da raspolažu njihovom imovinom, da donose odluke u njihovo ime i u ime cele kućne zajednice, itd. Međutim, u drugom smislu, patrijarhalnim se mogu takođe smatrati i društva u kojima vlada monopol muškarca u javnom/društvenom domenu, u političkom i ekonomskom odlučivanju, ali u kojima ima i bitnih poboljšanja u društvenom položaju žene.

Društva koja su ''patrijarhalna'' u prvom smislu obično su takva i u drugom smislu, budući da dodeljivanje apsolutnog autoriteta muškarcu u privatnom/kućnom domenu implicira takvu polnu asimetriju u kojoj, je žena rangirana kao ''niže'' ili nesposobno biće ne samo u privatnom već i u javnom domenu. Primer takvog patrijarhalnog ustrojstva je i zadruga, karakteristična za naše balkanske krajeve, o kojoj je iscrpno istraživanje pre Drugog svetskog rata obavila Vera Erlih (Vera St. Erlich). Međutim, društva koja su ''patrijarhalna'' u ovom drugom smislu ne moraju nužno biti patrijarhalna i u prvom smislu, to jest to nužno ne znači da položaj žene u privatnom domenu mora biti sasvim podređen i lišen svake autonomnosti. U ovakvim tipovima društva moguće je da žene unutar porodice/kućne zajednice imaju primetan privatni/kućni autoritet i autonomiju i pored toga to je društveni i politički sistem tog društva patrijarhalan.

U svakom slučaju, važno je imati na umu da patrijarhat ne predstavlja jednoznačan pojam niti takav konglomerat odlika koje su nepromenljive i koje će uvek postojati u istom ''sastavu''. Patrijarhat je istorijska kategorija i kao takva se mora posmatrati kako bi se u potpunosti razumeo njegov značaj i snaga dominacije nad privatnim i/ili javnim u odnosima među polovima. Ovo je važno napomenuti zbog mnogobrojnih diskusija u kojima je dolazilo do nesporazuma i zabuna upravo zbog zanemarivanja istorijskog karaktera formi patrijarhata. Problem u tim debatama je bio taj što su i kritičari i branioci imali na umu samo jednu, najčešće tradicionalnu verziju patrijarhata u kojem muškarac apsolutno dominira i u privatnom i u javnom životu. Zbog toga je potrebno razlikovati brojne elemente izražavanja patrijarhata koji ne moraju biti "totalni'' već mogu koegzistirati sa nekim oblicima ''matrijarhata'', to jest društvenih oblika sa izraženijom i ravnopravnom ženskom ulogom i njenim autoritetom u privatnom ali i u javnim područjima, ili sa nekim oblicima polne komplementarnosti ili ravnopravnosti.

	Khadeeja Feroze Ud-din, zamenica ministra obrazovanja, pokriva lice i ruke u prisustvu muškaraca. Margaret Bourke-White, oko 1947. god.

Razlog za ovakvo proširenje pojma patrijarhata je naročito bitan za razumevanje savremenih društava u kojima patrijarhat kao totalni sistem privatno/javne dominacije muškarca nad ženom više ne postoji, ali postoje još uvek mnoge forme i sfere u kojima je zadržana premoć muškarca. Jar, ako ne bismo proširili značenje patrijarhata u ovom smislu, onda bi to umanjilo mogućnost tumačenja i razumevanja savremenih pojava u kojima i dalje patrijarhalnih elemenata ima, pa bi tako pojam patrijarhata bio isključivo rezervisan za ona (tradicionalna) društva u kojima je muška dominacija ekstremno izražena i proširena na sve oblasti ljudskog života, kao što je to slučaj sa onim društvima u kojima muškarac poseduje vlast nad ženskim i dečjim životima. Zbog toga mnoge feministkinje-antropolozi s pravom pojam patrijarhat označavaju kao sinonim za mušku dominaciju uopšte, koji se ne odnosi na neki određeni društveni tip već pre na opštu tendenciju dominacije muškarca, koja ima svoje specifične forme izražavanja u različitim društvenim i istorijskim kontekstima.

Patrijarhat u savremenom društvu

U feminističkoj literaturi i u modernoj antropologiji već decenijama se odvija živa debata o odnosu između ekonomskih sistema, odnosa među polovima i društvene klase. Neke feministkinje slede marksističku liniju razmišljanja koja patrijarhat vidi kao propratnu pojavu i proizvod kapitalističkog načina proizvodnje, zasnovanu na podeli rada po polu (koja je po Engelsu ''prirodna'') po kojoj se neplaćenoj ženskoj radnoj snazi dodeljuju ''zadaci'' kućnog posla i odgajanja dece. Kritika ovakve podele rada po polu zasniva se na argumentu da nepriznavanje ženskog rada, to jest viđenje njihovog rada kao ''ne-rada'' (jer, po vladajućem sistemu vrednosti ženina je ''prirodna i sveta'' uloga supruge i majke pa stoga sve njene aktivnosti koje ona obavija ne mogu biti '' proizvodne'') prikriva stvarni ekonomski doprinos žena koji zapravo podržava i održava kapitalistički sistem - ženski kućni rad pruža suštinske usluge reprodukovanja radne snage, i to besplatno. Osim toga, a to je argument više da ženska kućna uloga nije ''prirodna'', treba ukazati i na činjenicu da žene predstavljaju stalnu rezervnu radnu snagu, koja se može upotrebiti u posebnim okolnostima, kao što je rat, na primer, kada se žene masovno zapošljavaju, ali, naravno, s manjom zaradom od muškaraca. Velike promene u društvenom položaju žene počele su posle Prvog svetskog rata, da bi posle Drugog svetskog rata dobile masovnije razmere. Demokratizacija obrazovanja i proces ekonomskog i pravnog izjednačavanja polova doveo je do bitnih promena u društvenom položaju žene i njenoj ulozi. Zahvaljujući obrazovanju, i pravnim mogućnostima zaposlenost i izlazak žena u javnost raste i to ne kao kratkotrajna nužnost, već kao životno opredeljenje i kao bitan doprinos razvoju društva, većoj ravnopravnosti polova, društvenoj produktivnosti, boljem društvenom i ekonomskom položaju porodice i pojedinca.

	Majka emigrantkinja. Dorothea Lange, Nipomo, California, 1936.

Savremena društva, dakle, predstavljaju, onaj drugi ''mešani'' tip patrijarhalnog društva u kojem je još uvek izražena muška dominacija u ekonomiji, politici i javnom životu, i pored značajnog izlaska žena iz privatne sfere i njihovog vidnog radnog doprinosa. Međutim, ni sadašnji patrijarhalni sistem nije fiksiran, nepromenljiv, niti je viđenje uloge žene svedeno samo na privatnu sferu. Zahvaljujući ovim društvenim i ekonomskim procesima koji su omogućili izlazak žene iz ''carstva porodice'' i privatne sfere u javnu sferu rada i delovanja, žene, polako, all sve više, zauzimaju sve viša i bolja mesta u društvu i sve značajnije položaje i pored velikih otpora pa čak i institucionalnih i pravnih prepreka. Osim ovog činioca, veliku ulogu za poboljšanje položaja žene, za njeno samoosvešćivanje da njena ljudska prava nisu neka partikularna ''porodična'', ''materinska'' prava već da su to Ijudska prava uopšte, i da njene ljudske/istorijske mogućnosti ne mogu biti ograničene na privatno i porodicu - imao je poslednjih decenija pokret za oslobođenje žena i neofeminizam. Feministički pokret je u svojim teorijskim i praktičnim oblicima pokazao da podređeni položaj žene nije samo ''produkt privatne svojine'' (kako su mislili marksisti), niti je rezultat biološke nužnosti, jer neravnopravnost između polova nije prirodom data, niti je samo ekonomska, već je i kulturna, duhovna, istorijska pojava. Dominacija nije isključivo ekonomska kategorija, sistem dominacije prožima određeni sistem u celini i ima svoj izraz u kulturnim, religioznim, privatnim i intimnim domenima. U tom smislu marksističko tumačenje neravnopravnosti polova, neopravdano je redukovano na ekonomsku sferu. Međutim, treba naglasiti da se i onim tumačenjima koja neravnopravnost polova svode samo na ''nematerijalne'' činioce može takode uputiti zamerka o neopravdanoj redukciji jer zapostavljaju (ipak bitan) ekonomski momenat.

Uzroci održavanja patrijarhata

Najtemeljnije pitanje na koje savremeni antropolozi i feminističke teoretičarke pokušavaju da odgovore (a da pri tome izbegnu zamke univerzalizma i relativizma) je sledeće: zašto i pored toga što patrijarhat nije večna nepromenjiva kategorija, i što postoji mnogo antropoloških primera veće polne ravnopravnosti ili barem komplementarnosti među polovima, ipak u skoro svim društvima postoje segmenti (ako ne i čitav sistem) muške suprematije nad ženom? Feministička traganja za korenima ženske podredenosti pokazala su se u svojoj prvoj fazi nezadovoljavajućim, jer su najčešće insistirala samo na jednom uzroku polne dominacije (pa bio to ekonomski momenat, ženska reproduktivna moć koju muškarac želi da kontroliše ili pak muška agresivnost) i pokušavala da daju opštevažeće, univerzalističke odgovore koje bi ''pokrivale'' čitavu istoriju. Kasniji razvoj feminističke antropologije ukazuje na korekciju i obogaćivanje tumačenja polne asimetrije u kojem specifičnosti istorijskih i kulturnih odrednica odnosa polova.

Svako traganje za jednouzročnim objašnjenjem polne neravnopravnosti ima osnovni nedostatak u tome što zapostavlja istorijske specifičnosti nekog društvenog oblika, raznovrsnost odnosa među polovima, različitu ''težinu'' ili rigoroznost dominacije, kao i nešto što se do sada najčešće zapostavljalo - a to je međuodnos podređujućeg i podređenog u kojem se razvijaju specifične strategije kako moćnih, tako i onih slabijih. U tom međuodnosu, koji se do sada istorijski najviše iskazivao kao dominacija jednog pola nad drugim, ima dosta ''izvrnute'' komplementarnosti, jer čak i u najpatrijarhalnijim društvima postoji poštovanje prema ženama i jasna svest o njihovom vitalnom značaju za ljudsku društvenost i njegov opstanak. Stoga bi se moglo slobodnije reći da je tradicionalni patrijarhalni sistem oblik takve ''izvrnute'' komplementarnosti među polovima izražene isključivo kao dominacija, kao nadmoć jednog pola nad drugim, kao ideologija polne dominacije, kojom se prikrivaju elementi saradnje, uvažavanja žene i komplementarnosti polova. U tom smislu, i branioci i oštri kritičari patrijarhalnog sistema - ako zanemaruju ovu prikrivenu dimenziju ''saradnje'' među polovima u kojoj dominira muška premoć ali postoje i bitne ženske sfere uticaja - nisu u stanju da u potpunosti shvate složenost ovog fenomena. Međutim, različiti oblici, tvrdi ill mekši, patrijarhata upravo ukazuju na ovu osnovnu činjenicu, da su moguće različite varijante i različiti vidovi komplementarnosti među polovima. Sva ljudska društva su na svoj specifičan način shvatala i kulturom konstruisala odnos među polovima, to tako na određeni način uspostavljala i realizovala načelo komplementarnosti, u kojem je odnos mogao biti manje ili više ravnopravan. Važno je imati na umu ovu univerzalnu karakteristiku ljudskih društava - komplementarnost među polovima - koja naravno, nije ni prirodom ni Bogom zadata niti večna, već je promenljiva i istorijski specifična konstrukcija. Antropološki primeri društava u kojima postoji (ili je postojao) visok stepen ženske autonomnosti i slobode, kao i savremene tendencije, koje se razvijaju pod uticajem feminizma, ali i novih društvenih, istorijskih, kulturnih okolnosti, jasno ukazuju na to da odnos među polovima ne mora biti isključivo odnos dominacije, kakav je do sada najčešće bio.

Žene na Balkanu (Rumunija)

Savremena društva mešavina su svih ovih procesa ali se patrijarhat, na žalost, najčešće u novim ''preraspodelama'' odnosa moći među polovima dobro i brzo prilagođava, tako da se i pored svih promena, uglavnom zadržava muška dominacija. No, bez obzira na to, vrlo je značajno to da je preovladala svest da muška dominacija nije ''prirodna'' niti večna, da se i ona nalazi u procesu promena u kojima ima sve više izgleda da umesto principa dominacije, preovlada, ili da makar paralelno postoji, princip komplementarnosti među polovima. Međutim, taj princip nikako ne može biti shvaćen tradicionalno i isključivo kao asimetrična ženska pasivnost/privatnost i muška aktivnost/javnost, već kao princip bogat kulturnim alternativama i slobodnim oblicima saradnje, koji daju mogućnost različitih, nehijerarhijskih vidova komplementarnosti među polovima.

Literatura:

• E. Leacock, ''Introduction'', u: Friedrich Engels, The Origin of the Family, Private Property and the State, Lawrence and Wishart, London, 1972.
• E. Borneman, Das Patriarchat, S. Fischer Verlag, Frankfurt, 1975.
• F. Engels, ''Poreklo porodice, privatne svojine i države'', u: Karl Marks, Fridrih Engels, Izabrana dela, Tom II, Kultura, Beograd, 1950.
• G. Lerner, The Creation of Patriarchy, Oxford University Press, Oxford, 1986.
• J. Bahofen, Matrijarhat, Izdavačka knjižarnica Z. Stojanovića, Sremski Karlovci, 1990.
• L. H. Morgan, Drevno društvo, Prosveta, Beograd, 1981.
• U. Vezel, Mit o matrijarhatu, Prosveta, Beograd, 1983.
• V. St. Erlich, Porodica u transformaciji, Liber, Zagreb
  

Iz: Enciklopedija političke kulture, ur. M. Matić i M. Podunavac, Beograd 1993.