IMAJU LI GEJ MUŠKARCI NAGLAŠENE UMETNIČKE SKLONOSTI?
PREGLED LITERATURE
Janet Demb
Journal of Homosexuality (1992)

	Sikstinska kapela

APSTRAKT: Prema popularnom shvatanju homoseksualci imaju naglašene umetničke sklonosti. Iako su istoričari umetnosti, ali i drugi, dokumentovali značaj doprinosa homoseksualaca umetnosti, postojanje jedinstvenog gej senzibiliteta i dalje je kontroverzno. Stručnjaci koji se bave mentalnim zdravljem ukazali su na estetski senzibilitet u detinjstvu homoseksualaca, ali ne i na ulogu koju umetnost ima u njihovim životima kao odraslih. Pregledom literature o odnosu homoseksualnosti i umetničkog talenta i/ili dostignucima pokazalo se da postoji veoma malo naučnih podataka koju upućuju na ovo pitanje. Ovde su izneseni razlozi za nedostatak literature, kao i sugestije za dalja istraživanja.

Opšteprihvaćen je stav da su homoseksualci neuobičajeno daroviti za vizuelne umetnosti. Ovaj rad daje pregled literature relevantne za umetničko stvaralaštvo homoseksualaca, kako bi se utvrdilo u kojoj meri respoložive naučne činjenice podržavaju stavove koji su rasprostranjeni u narodu. Ukazano je i na pitanje urođene umetničke sposobnosti kod homoseksualaca, ali i na njihov doprinos umetnosti. Visoka umetnost (slikarstvo i vajarstvo), kao i popularna (film, fotografija, uređenje prostora, unutršnji dizajn i moda) nabrojane su na osnovu ispoljenog estetskog senzibiliteta. Ovim pregledom obuhvaćena su izdanja stručnih časopisa i knjiga o umetničkom stvaralaštvu, ali i o muškoj homoseksualnosti. Sa izuzetnom pažnjom primljen je materijal u kome se te pojave dodiruju ili ukrštaju.

	Bahus, Caravaggio

1905. Freud je prokomentarisao, čini se krajnje neobavezno, da su, gledano kroz istoriju, neki od 'obratnika' dali najkreatavinije doprinose društvu (Freud 1905/1953). U svom pismu Američkoj majci on ističe da su Michelangelo i Leonardo da Vinchi dobri primeri za to (Freud 1905/1980). Emmanuel Cooper je relativno skoro sastavio pregled homoseksualnosti i umetnosti s posebnim osvrtom na period od poslednjih 100 godina (Cooper, 1986) u okviru kojeg posmatra živote homoseksualaca umetnika i društvo u kojem žive. U svojoj pozamašnoj studiji Cooper polazi od portreta muških figura u antičkoj Grčkoj relativno seksualno neutralnih, pomerajući se prema pohotnoj razgolićenosti likova u renesansi, preko androginih tipova, karakterističnih za estetetski pokret kasnog XIX veka, i homoertoskih dela pojedinaca poput Charlesa Demutha u dvadesetim i tridesetim godinama i, konačno, završava kontoroverznim fotografijama Roberta Mapplethorpea. On uočava da su najtalentovaniji i najkreativniji umetnici renesanse bili homoseksualci i znatno uopštenije opaža da je ''profesija umetnika tradicionalno bila ventil pomoću kojeg su homoseksualci mogli da ispolje svoju osećajnost, pri čemu - uz odredena ogranicenja - može da se izrazi seksualnost bez straha od izrugivanja i podsmeha, relativno sigurna zajednica u okviru koje je moguće izgraditi neku vrstu identiteta (str. xiv)''.

Dynes u svom istraživačkom vodiču (Dynes, 1987) objavljuje poduži spisak publikacija koje se bave homoseksualnošću od antičke Grčke do AIDS generacije. On posvećuje 17 stranica doprinosu koji su homoseksualci dali lepim umetnosti ma (a na 60 strana opisuje njihov doprinos filmu, pozorištu, plesu, književnosti i muzici). Sumirajući te podatke, zaključuje da ''bez obzira na to što određene teme u klasičnoj mitologiji i istoriji imaju homoseksualni sadržaj, i što su mnogi umetnici bili istopolnog seksualnog opredeljenja, pokušaji definisanja distinktivnog gej senzibiliteta u lepim umetnostima nisu uspeli'' (str. 236). U svojoj enciklopediji (Dynes, 1990), objavljenoj tri godine kasnije, Dynes ponavlja da ni nasilno natezanje empirijskih podatak ne može da podrži uverenje o specifičnoj kreativnosti homoseksualaca, koje je rasprostranjeno u narodu. Premda ne veruje u ''gej umetnost'' koja ima sopstvenu estetiku, ipak priznaje da je kemp oblik vrcavog idiosinkretizma koja predstavlja homoseksualce današnjice. On, međutim,kasnije muči čitaoca, kada u odeljku o gej gradovima aludira na to da je 'stereotip, ali često i jeste tako da se uz veštine unutrašnjeg uređenja (da) mogu preurediti... zgrade do njihove originalne podesnosti za stanovanje i dostojanstva' (str. 467).

David, Donatello

Dok je Ruse 1988. omogucio filozofski pristup u ispitivanju homoseksualnosti, a Greenberg (1988) je analizirao homoseksualnost sa aspekta antropologije, istorije, društvene i psihoanalitičke teorije, kategorija umetnost izostavljena iz indeksa pojmova u oba pomenuta rada.

Napuštanjem literature u kojoj se proučava homoseksualnost, kako bi se približili delima koja se bave kreativnošcu, pažnju privlači Koestlerovo delo Čin stvaranja (Act of Creation, 1964). Na više od 700 stranica teksta, koji se bavi stvaralačkim procesom, Koestler posvećuje samo jednu stranicu izričitoj ulozi seksualnosti ili preciznije rečeno Freudovom konceptu sublimacije. Koestler je skloniji da pažnju usmeri na društvene, a ne na seksualne faktore i opaža da su određeni poremećaji nastali u društvu pre umetnika. 'Bez obzira koji vremenski period analiziramo, svako umetničko delo izdaje oko predrasude, vođeno selektivnim kastama, koje pozajmljuju sklad viziji umetnika i u isto vreme ograničavaju njegovu slobodu' (str. 258). Premda ovo nema za cilj predskazivanje gej umetnika, sigurno je primenjivo i kao takvo. Koestler smatra da se proces umetničkog stvaranja ne razlikuje suštinski od stvaralačkog procesa u nauci, pri čemu se kreativni pojedinci trude da stare vizije sagledaju u novom svetlu, bez obzira na polje u kome deluju.

Dok Koestler ne posvećuje više od jedne stranice seksualnosti koja se odnosi na kreativnost, Bronski (1984) odlučno preuzima drugačiju taktiku. U svojoj knjizi o gej senzibilitetu, seksualnost je videna kao ključna u stvaralačkom procesu. Za homoseksualce umetnost nije samo prilika za kreatvino ispoljavanje usled tlačiteljskih društvenih uslova, već i kao neka vrsta filtera za selekciju i pročišćenje, što omogućuje njihovim delima da postanu legitimna. Osim toga, on tvrdi da usled istorijskog razvitka gej senzibiliteta u umetnosti, homoseksualci mogu biti otvoreni što se tiče njihove seksualnosti, dodaje zadovoljno. Aludirajući na to da je u i lepoj umetnosti, po njegovom mišljenju, 'gej senzibilitet ono što je oblikovalo estetske pravce u XX veku', ali i u popularnoj umetnosti gde ''i muška i ženska modna industrija odražavaju sezibilitet muškaraca homoseksualnog opredeljenja'' (str. 181). Bronski izdvaja 5 atributa, koje doživljava karakteristični za gej senzibilitet: kemp, dovitljivost, lepota, prijateljstvo između muškaraca i neprihvatanje posedovanja. On navodi mnogobrojne primere radova koje smatra na taj način uticajnim.

	Walt Whitman

Približavajući se polju mentalnog zdravlja, među radovima skorijeg datuma, nalazimo značajan doprinos dvojice psihijatara. Oni su proučavali gotovo sve aspekte homoseksualnosti, ali veoma malo umetničku sposobnost ili doprinos homoseksualaca umetnosti. Friedman (1988), razmatrajući homoseksualnost sa psihoanalitičkog stanovišta, sjedinjuje svoje izuzetno iskustvo u kliničkoj praksi sa dotignućima najnovijih radova iz psihobiologije i statistike. On zaključuje da ne postoji način da se okarakterišu pojedinci homoseksualnog opredeljenja posredstvom psihopatoloških modela, koji su teorijski neadekvatni u odnosu na homoseksualnost. On upućuje na razliku u stopama psihopatologije prilikom kontrolisanog proučavanja homoseksualaca i heteroseksualaca (Saghir & Robins 1973) i sugeriše da je ''neophodno zapitati se da li neobično vešti mehanizmi za imitaciju koegzistiraju sa homoseksualnošću kod mnogih pojedinaca... da bi se očuvala sposobnost za elementarno poverenje uprkos neprekidnom okruženju atmosfere ljutitog neprihvatanja'' (str. 179). On ističe da se sposobnost homoseksualaca da izađu na kraj sa gađenjem koje ih okružuje zasniva na 'elastičnosti ega, razvojnom potencijalu i na sposobnosti da formiraju intimne međuljudske odnose' (str. 205), ali pri tom ne izvodi hipotezu o umetnosti kao mogućem mehanizmu za imitaciju pred licem ljutitog neprihvatanja. Njegova jedina direktna napomena u vezi sa ulogom umetnosti u životu homoseksualaca pojavljuje usputno sa kliničkim crtežom dobro prilagođenog muškarca, koji je opisan kao emotivniji i estetski osetljiviji u odnosu na njegovog oca i brata.

Pier-Paolo Pasolini

Isay (1989), takođe psihoanalitičar, na osnovu svoje dvadesetogodišnje prakse u lečenju homoseksualaca, opisao je njihov razvoj. To ukratako prikazuje na sledeći način: ''Sebe su doživljavali osetljivijim od drugih dečaka; lakše im je bilo da zaplaču; otvorenije su pokazivali ako su im osećanja bila povređena, pokazujući više interesovanja za lepo, za uživanje u prirodi, umetnosti i muzici i nalazili su se u društvu drugih 'osetljivih' dečaka, devojčica i odraslih. Većina muškaraca ih je doživljavala kao manje agresivnu decu u odnosu na vršnjake, koja uglavnom nisu uživala učestvujući u aktivnostima takmičarskog karaktera '' (str. 23). On opisuje ponašanje koje je rodno netipično za dečaštvo. ''Dečake koji imaju umetnički senzibilitet i osećanja, koji nemaju takmičarski duh i nisu agresivni, koji su osetljivi i brinu o potrebama drugih, koji vole 'dopadljivu' garderobu i predmete verovatno će doživljavati kao ženskaste u odnosu na druge dečake''. On ne obrađuje temu ranog estetskog senzibiliteta u ulozi koju umetnost može da ima u životu odraslih homoseksualaca.

	Marc Chagall

Psihijatar Bell, koji je pod okriljem Kinsey instituta izučavao seksualnu preferenciju zajedno sa sociolozima Weinbergom i Hammersmithom (1981), između ostalog, pokušao je da sagleda kako se seksualna preferencija formira. Oni su nabacali obilje uopštenih napomena o uzročnosti za rigoroznu statističku analizu, zaključujući da se uticaj društva i roditelja nije mnogo odrazio na određenje seksualne preferencije kod 979 homoseksualaca i 477 heteroseksualaca koje su testirali. Pokazalo se da je osećanje rodne neudobnosti u detinjstvu pronalazak koji značajano predskazuje buduću homosekusualnost, jer i rodnu nelagodnost i homoseksualnost osećaju kao 'biološki preusmerivač'. Oni su opisali različite životne stilove homoseksualaca, kao npr. zatvoreni parovi, otvoreni parovi, funkcionalni, disfunkcionalni i aseksualni. Oni jesu analizirali zanimanje, ali nisu opisali (ne)vokacijsku ulogu umetnosti u životima muškaraca iz njihovog korpusa. U odsustvu odnosa između homoseksualnosti i varijabli kao što su karakterne crte roditelja, odnos roditelja, odnos roditelj-dete, identifikacija sa roditeljem, odnos sa bratom, i sl., oni upozoravaju: 'svojim sinovima možete kupiti fudbalske lopte i lutke svojim kćerkama, ali niko ne može da garantuje da će oni u njima uživati' (str. 191). Samo može da se pretpostavi šta bi rekli ako bi deca dobila boje za slikanje ili vajarsku glinu.

Goethe

Mnogo je više pitanja nego odgovora koja nameću. Da li su homoseksualci podjednako raspoređeni u svim oblastima profesionalnog života i samo u onim umetnostima, koje su identifikovane kao homoseksualne? Da li homoseksualnost gura muškarce u umetnost zbog bolje prihvaćenosti i tolerancije prema raznovrsnosti životnih stilova u umetničkoj zajednici? Postoji li nešto što bi moglo da se identifikuje kao gej senzibilitet i ukoliko postoji, da li se menja tokom vremena? Da li su homoseksualci umetnički darovitiji od drugih? Ili je takva, u narodu rasprostranjena predstava, pogrešna? Sa ciljem da se naučno odgovori na ovakva ili slična pitanja, dobijene su informacije tako što je pregledana stručna literatura uz pomoć PsycLit-a, što će biti izloženo u nastavku.

PsycLit je kompjuterizovana baza podataka u kojoj se nalazi 1400 naslova stručne periodike iz 54. zemlje. Njome su obuhvaćene sledeće oblasti: psihologija, antropologija, psihijatrija, psihoanaliza, etnologija, sociologija i socijalna psihologija. Primeri časopisa koji sačinjavaju bazu podataka su Američki časopis za psihijatriju, Američki časopis za psihoanalizu, Američki časopis za psihologiju, Anali seksualnih istraživanja, Arhiva seksualnog ponašanja, Rod i društvo, Časopis za homoseksualnost i Ličnost i individualne razlike. Apstrakti radova mogu da se izvuku iz PsycLit-a, tako što se ukucaju relevantne reči ili delovi reči. Svi apstrakti, uključujući programirane reči ili njihove delove, korisniku su dostupni na dva diska. Skoriji disk pokriva period od 1/83 do 3/90 (u vreme kada je pisan ovaj rad), dok mu je prethodio disk koji obuhvata period od 1/74 do 1/93.

	Henry James

U preiodu od 1/83 do 3/90, u PsycLit-u su se nalazile 494 reference za homoseksualnost i 57 za umetničku sposobnost, bez ijedne referenci u kojoj su sadržane obe kategorije. Četiri stotine trideset i tri reference za ''umetničko'' i opet bez i jedne jedine reference u kojoj se ukršta sa homoseksualnošću. U okviru istog perioda postoji 1778 referenci za kreativnost, od čega se u dva rada aludira na homoseksualnost. Prva se bavi psihoterapijom sa homoseksualnim parovima (Reece, 1987) i u njoj se ispituje kreativnost psihoterapeuta. U drugom radu se razmatra Michelangelov odnos sa ocem i kako se to odrazilo na njegovo stvaranje u mladosti i na kreaciju motiva naslikanih u Sikstinskoj kapeli (Oremland, 1985). Koristeći reč ''umetnost'' kao ključnu, dobijen je rad o profesionalnom savetovanju gej i lezbejske populacije (Schmitz, 1988). Morfeme 'Aesth', 'esthe', 'art' programirane su zajedno sa homosexual-, tako da je baza pretraživana svaki put iznova sa dodavanjem novih sufiksalnih morfema na korenske. Na taj način dobijeno je 8 referenci. Od toga, 7 radova su proučavani pojedini umetnici i homoseksualne teme u njihovim delima. U radovima su tumačena dela Jamesa Merrilla (White, 1983), Marca Chagalla (Zeiler, 1987), Pier-Paola Pasolinija (Caratenuto, 1982), Goethea (Kligermana, 1984), Walta Whitmana (Davidson, 1983), Henryja Jamesa (Hall, 1983) i Thomasa Manna (Straus, 1987). U jednom od radova pokazano je da su homoseksualci u detinjstvu proveli više vremena slikajući nego heteroseksualci (Grellert, 1982).

Thomas Mann

Kada je reč ''homoseksualac'' zamenjena rečju ''gej'', jedine dodatne reference, koje su dobijene, bile su zapravo autori koji su se prezivali Gay. Disk kojim je bio pokriven raniji vremenski period dao je više od 1000 referenci za homoseksualnost i više od 1500 za umetnost. Time su dobijena četiri rada u kojima se suočavaju umetnost i homoseksualnost. U dva rada umetnost je uključena kao terapija za ozbiljno poremećene homoseksualce (Koptagel, 1972, Valiani, Balbi i Colluci-D’Amato, 1974.). U jednom od radova se razmatraju dela Donatella i Caravaggio (Schneider, 1976). U sledećem radu nešto je uopštenije proučavana seksualna preferencija, kao i njen odnos sa kreativnošću, uključujući umetnicki talenat. Pri tome, testirane baterije primenjene su i na homoseksualcima i heteroseksualcima (Domino, 1977). U radu je navedeno devet značajnih razlika, koje pokazuju da su homoseksualci, uopšte uzev, i manje kreativni i da, pojedinačno gledano, imaju manje umetničkih skolonosti od heteroseksualaca.

RASPRAVA

Malo je onih koji ce poricati očigledan doprinos koji su homoseksualci dali umetnosti. Malo je i onih koji se neće složiti sa primedbom da društvo u kome živi pojedinac oblikuje u određenoj meri kako njegov život, tako i njegova umetnička dela. Malo je, međutim, usaglašenih stavova u vezi sa specifičnim načinima putem kojeg se život obraća umetnosti. Istoričari umetnosti i sastavljaći enciklopedija resvetlili su kako se umetnost razvija među homoseksualcima. Psihoanalitičari, koji rade sa homoseksualcima, upoznaju nas sa njihovim procesima mišljenja i razvojem. Psiholozi i sociolozi, koji analiziraju mnoštvo varijabli, okrećući se i ka životu homseksualaca i, ispitujući podatke u vezi sa tim, govore nam šta jeste a šta nije od statističkog značaja. Međutim, čini se da svi oni - i istoričari i sastavljači enciklopedija i proučavaci procesa mišljenja gledaju kroz različite naočare. Da li su homosesualci zaista u tolikom broju prisutni u umetnosti kako bi, na osnovu predstava u narodu, trebalo da se veruje, ili je opažanje njihovog prisustva u svetu umetnosti neutemeljeno izveden zaključak? Na ovo pitanje još nije dat odgovor.

	James Merill

Prilikom pretraživanja PsycLit-a, dobijeno je nekoliko radova, koji su kao slučajni pronalasci ponudili moguća objašnjenja za pitanje oskudice naučno kontrolisanih podataka o umetničkom izrazu među homoseksualcima. Warren (1977) navodi tajnovtost koja je karakteristična za homoseksualce i blaćenje kojem su izloženi kako homoseksualci, tako i istraživači koji ih proučavaju. Gagnon (1987) istice homofobiju i društvene, politicke i kulturne osnove moguće predrasude istraživača. Kakvo god da je objašnjenje, podaci koji upućuju na odnos homoseksualnosti i umetničkog izraza su izrazito oskudni. To usmerava pažnju ili na pojedine poznate umetnike i na to kako je njihova seksualnost mogla da se obraća njihovoj umetnosti ili na umetnost kao terapiju kod ozbiljno poremećenih pojedinaca (Koptagel, 1972; Valiani, Balbi i Colluci-D’Amato, 1974). U jednom od radova se uopštenije opisuje predmet homoseksualnosti i umetničkog stvaranja, pokazujući inverznost njihovog međuodnosa. Taj pronalazak je u kontradikciji sa široko prihvaćanim, ali nedovoljno proučenim stavom da su homoseksualci neobično daroviti za umetnost.

SUGESTIJE ZA BUDUĆA ISTRAŽIVANJA

Primer stvarnog umetničkog talenta, kao i njegova veza sa seksualnom preferencijom, može da se opiše na dva načina. Koristeći se naučnim tehnikama za sastavljanje i odabir stvaralačkog korpusa, homoseksualce (i ne samo one koji su se zadesili u svetu umetnosti) trebalo bi proučiti da bi se videlo da li je uistinu veći (ili manji) broj primera homoseksualaca u umetnosti. Drugi pristup mogla bi da bude izrada statističke studije o seksualnom opredeljenju i o tome kako se ono raspoređuje u okviru veće grupe priznatih umetnika. Nažalost, nesumljivo je da će problemi diskriminacije i homofobije ometati ovakve poduhvate. Ukoliko bi takav zadatak bio ispunjen, potom bi trebalo proučiti značaj odnosa između seksualnog opredeljenja i umetničkog talenta, kao i biološke, psihološke, kulturološke i psihološke osnove za umetnički talenat. Tako može da se rasvetli komplikovan i dragocen stvaralački proces kod bilo kog umetnički darovitog pojedinca.

Bibliografija

Bell, A.P., Weinberg, M.S., & Hanunersmith, S.K. (1981). Sexual preference: Its development in men and women. Bloomington: Indiana University Press.
Bronski, M.A. (1984). Culture clash: The making of the gay sensibility. Boston, South End Press.
Caratenuto, A. (1982). II diverso (The outsider). Giomale Storico di Psicologia Dinamica, 6, 3-19.
Carrier, J.M. (1985). Foreword Special Issue: Anthropology and homosexual behavior. Journal of Homosexuality, 11, xi-xiii.
Cooper, E. (1986). The sexual perspective: Homosexuality and art in the last 100 years in the west. London: Routledge and Kegan Paul Ltd
Davidson, E.H. (1983). The presence of Walt Whitman. Journal of Aesthetic Education, 17,41-63.
Domino, G. (1977). Homosexuality and creativity. Journal of Homosexuality. 2. 261-267.
Dynes, W.R. (1987). Homosexuality: A research guide. New York & London: Garland Publishing, Inc.
Dynes, W.R. (1990). Encyclopedia of homosexuality. New York & London: Garland Publishing, Inc.
Freud. S. (1953). Three essays on the theory of sexuality. In 1. Strachey (Ed), The standard edition of the complete psychological works of Sigmund Freud (VoI.7, pp. 125-243). London: Hogarth Press. (Original work published 1905.)
Freud. S. (1980). Letter to an American mother (1935). In R. Gayer, Homosexuality and American psychiatry (p. 395). New York: Basic Books.
Friedman, R.c. (1988). Homosexuality: A contemporary psychoanalytic perspective. New Haven & London: Yale University Press.
Gagnon, I.H. 1987). Science and the politics of pathology. Journal of Sex Research. 23. 120-123.
Greenberg, D.F. (1988). The construction of homosexuality. Chicago & London, University of Chicago Press.
Grellert, E.A. (1982). Childhood play behavior of homosexual and heterosexual men. Psychological Reports. 51, 607-610.
Hall. R. (1983). Henry James: Interpreting an obsessive memory. Journal of Homosexuality.8 (3/4), 83-97.
Isay, R.A. (1989). Being homosexual: Gay men and their development. New York:, Farrar Straus Giroux. 83-97.
Kligerman, C. (1984). Goethe: Sibling rivalry and Faust. Psychoanalytic Inquiry,4. 555-571.
Koestler, A. (1964). The act of creation: A study of the conscious and unconscious processes in humor, scientific discovery and art. New York: The Macmillan Company.
Koptagel, G. (1972). The pictorial expressions serving as a means of self-satisfaction for a young man with homosexual and transvestite tendencies. Confinia Psychiatrica. IS. 71-76.
Oremland. I.D. (1985). Michelangelo's ignudi, hermaphrodism and creativity. Psychoanalytic Study of the Child. 40. 399-433.
Reece. R. (1987). Causes and treatments of sexual desire discrepancies in male couples. Journal of Homosexuality. 14 (112), 157-172.
Ruse, M. (1988). Homosexuality: A philosophical inquiry. New York: Blackwell, Inc.
Saghir, M.T., & Robins, E. (1973). Male and female homosexuality: A comprehensive investigation. Baltimore: Williams & Wilkins, Inc.
Schmitz, T.1. (1988). Career counseling implications with the gay and lesbian population. Journal of Employment Counseling, 25, 51-56.
Schneider, L. (1976). Donatello and Caravaggio: The iconography of decapitation. American Imago, 33, 76-91.
Straus, N.P. (1987). "Why must everything seem like its own parody?": Thomas Mann's parody of Sigmund Freud in Doctor Faustus. Literature and Psychology. 33, 59-75.
Valiani, R., Balbi, R., & Colucci-D'Amato, C. (1974). Personality change in a schizophrenic patient through his graphic and plastic art expression. Acta Neurologica, 29. 582-592.
Warren, C.A. (1977). Fieldwork in the gay world: Issues in phenomenological research. Journal of Social Issues. 33, 93-107.
White, E. (1983), The inverted type: Homosexuality as a theme in James Merrill's prophetic books. Journal of Homosexuality, 8 (3/4), 47-52.
Zeiler, I. (l987). Marc Chagall-Ansitze zu einer Psychobiographie (Approaches to a psychobiography). Psyche. Zeitschrift fur Psychoanalyse und ihre Anwendungen. 41. 1123-1148.

Prevod: Saša Čarapić